CON ĐƯỜNG CÔNG LÝ CHÔNG GAI

PHẠM DUY NGHĨA
Người ta bảo “con
người nô lệ pháp luật là con người tự do”. Trong chế độ pháp quyền, nơi
pháp luật minh bạch, dễ tiên liệu, tạo nên những chuẩn mực đáng tin
cậy, con người sẽ đỡ run sợ trước cường quyền, thần thế và sức mạnh
tiền bạc. Công lý được đảm bảo cho bất kỳ ai có lẽ vẫn chỉ là một giấc
mơ, ở cả nước giàu lẫn nước nghèo. Tuy vậy nếu không sớm đặt những nền
móng kiến tạo công lý thì mười năm sẽ trôi qua rất nhanh, hệ thống pháp
luật giúp Nhà nước cai quản xã hội có thể phình nhanh, song dân tộc
chúng ta không tiến xa trên con đường tiến tới chế độ pháp quyền.

Nhà kinh tế học nổi danh Milton Friedman khi nhìn
lại hơn một thập kỷ chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung
sang kinh tế thị trường ở các nước XHCN trước kia đã bộc bạch rằng:
“lời khuyên của tôi cho các quốc gia này chỉ gồm có ba chữ: tư nhân
hóa, tư nhân hóa, tư nhân hóa…nhưng tôi đã lầm. Hóa ra xây dựng một chế
độ pháp quyền xem ra là một nền tảng còn quan trọng hơn cả tư nhân hóa”
¹. Những thế hệ công dân thời chuyển đổi ở Liên Xô cũ và
nhiều nước Đông Âu đã khó mà nhận ra quốc gia của họ sau hơn một thập
kỷ thực hiện liệu pháp sốc theo lời khuyên của những người theo chủ
nghĩa Tân tự do. Ông chủ đã thay khuôn mặt mới, song trong hoang tàn
của nền pháp chế XHCN bị quên lãng, một trật tự của cường lực, tiền bạc
và những đặc quyền mới được thiết lập. Một nền công lý đáng tin cậy với
bất kỳ ai trở nên ngày càng xa vời.
Nhận biết cải cách thể chế cần
cho quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường, thay vì hối thúc
tư nhân hóa, các nhà tài trợ chuyển sang hỗ trợ xây dựng Nhà nước, hỗ
trợ xây dựng các nền tảng của quản trị quốc gia và chế độ pháp quyền.
Và tại Việt Nam, sự giúp đỡ từ bên ngoài đó cũng bắt gặp những nỗ lực
nội tại nhằm xây dựng một trật tự xã hội được quản lý bằng pháp luật.
Sửa
Hiến pháp, ghi nhận định hướng xây dựng Việt Nam thành một Nhà nước
pháp quyền XHCN, thập kỷ đã qua chứng kiến cuộc xây dựng pháp luật mạnh
mẽ, có lẽ là mạnh mẽ nhất trong lịch sử nước ta cho đến nay. Có thể so
sánh phần nào với thời Minh Trị canh tân ở Nhật Bản cuối thế kỷ XIX,
hơn 100 năm sau, Việt Nam cũng bắt tay vào xây dựng những nền móng pháp
luật quan trọng cho một xã hội công nghiệp bằng việc ban hành kế tiếp
những bộ luật đồ sộ chịu ảnh hưởng từ phương Tây.
Ban hành văn bản
pháp luật (VBPL) là một trong vô số những nỗ lực lớn hơn nhằm xây dựng
một chế độ pháp quyền, nơi mà quyền tự do sở hữu, tự do cạnh tranh dựa
trên những chuẩn mực ứng xử đáng tin cậy, tự do khế ước và quyền tiệm
cận công lý của mọi người dân được đảm bảo là sự khác biệt cơ bản giữa
một quốc gia công nghiệp và những nước nghèo. Luật pháp dày đặc, song
nếu chúng chỉ nhằm thay thế những ông chủ giữ độc quyền, thì danh tước
được đổi tên một cách tân thời nhưng nguồn lực trong quốc gia vẫn bị
kiểm soát bởi những nhóm lợi ích đặc quyền. Khi ấy hệ thống luật pháp
trở thành pháo đài chiến lũy bảo vệ người có quyền và thế lực, ngăn cản
quyền tiệm cận nguồn lực và cơ hội thi thố tài năng của người dân. Nếu
điều ấy xảy ra, cũng tựa như vô số nước đang phát triển khác, chúng ta
có nhà máy lọc dầu và có thể có đường sắt cao tốc, song chưa có nền
pháp quyền cần cho một xã hội công nghiệp. Vì lẽ ấy, từ lời tự vấn của
M Friedman, nên nhìn nhận quá trình xây dựng hệ thống pháp luật ở Việt
Nam với một tầm nhìn lớn hơn, tức là xây dựng một chế độ pháp quyền,
bảo đảm công lý cho bất kỳ ai.



Nếu chỉ giúp Nhà nước quản lý xã hội thì chưa
đủ, hệ thống pháp luật phải gắn với chế độ pháp quyền, đảm bảo công lý
cho bất kỳ ai, không phân biệt họ thuộc nhóm xã hội nào. Nếu pháp luật
là những chuẩn mực, thì trong chế độ pháp quyền cần loại bỏ chuẩn mực
kép, mọi người dân trong xã hội đều có cơ hội được tiệm cận công lý.
Thập
kỷ đã qua đánh dấu nhiều thành tựu lập pháp to lớn, song việc xây dựng
chế độ pháp quyền ở Việt Nam vẫn còn là một mục đích xa vời.
***
Pháp
luật không chỉ là công cụ của Nhà nước, luật thành văn được ghi trong
VBPL chỉ là một phần nổi của những gì được gọi là luật cai trị trật tự
con người. Điều mà con người hiểu, nhận ra, thỏa thuận với nhau và ghi
thành luật (luật thế tục, do con người làm ra, positive law) chỉ là một
phần trong vô tận quy luật tất nhiên, ung dung tự tồn tại trên đời này
(luật tự nhiên, natural law). Trong cuộc ganh đua trí tuệ khám phá ra
luật ở đời, quy phạm cũ không hợp lý bị loại bỏ thay thế bằng điều mới
hơn, hệ thống pháp luật vì thế không tĩnh, mà động, vô tận, không ngừng
nghỉ, đào thải cái cũ, nhận ra cái mới tiến dần đến những quy luật này
càng hợp với công lý của tự nhiên. Góp phần vào hệ thống pháp luật, vì
lẽ đó ngoài VBPL còn có học lý của giới nghiên cứu luật học, lẽ công
bằng mà người thẩm phán cảm nhận được. Những nguồn pháp luật đa dạng
này tựa như lá cành thân rễ, tất cả tạo nên một hệ thống pháp luật vững
chãi khởi nguyên từ pháp luật tự nhiên.
Nếu hiểu pháp luật là một
thể chế xã hội, thay cho con người ghi nhớ lại những chuẩn mực ứng xử,
khi ấy hệ thống pháp luật còn bao gồm những thiết chế góp phần thực thi
pháp luật, ví dụ cơ quan chấp pháp bảo đảm thực thi pháp luật, cơ quan
bảo đảm và giữ gìn công lý trong thực hiện quy phạm pháp luật. Khi ấy
xây dựng hệ thống pháp luật không thể tách rời xây dựng hệ thống tòa
án, cơ quan điều tra, công tố và các cơ quan bổ trợ tư pháp khác. Nếu
nhìn nhận như vậy, Việt Nam đã qua một thập kỷ xây dựng văn bản pháp
quy với tốc độ gia tăng một cách dày đặc dần, song cuộc du nạp các tòa
án độc lập và những thiết chế thực thi pháp luật vẫn còn rất dang dở.
Cuộc tranh luận về án đụng trần, về quyền giám sát của Quốc hội đối với
các bản án của tòa án, thậm chí những cuộc tiến thoái không rõ chủ đích
trong tầm nhìn cải cách đối với Viện kiểm sát nhân dân cho thấy một
thái độ chưa thật dứt khoát, chưa đủ quyết tâm xây dựng một hệ thống tư
pháp độc lập, đủ mạnh. Trong tương quan với sức mạnh của Chính phủ,
ngành tòa án của Việt Nam đang có một vị thế khiêm tốn hơn rất nhiều.
.
Những cản trở từ văn hóa pháp luật và ý thức hệ tư tưởng
Không
thể xây dựng một chế độ pháp quyền ở một nước nghèo như Việt Nam bằng
cách thả dù một toán cố vấn từ các nước giàu hoặc vay tiền nước ngoài
để làm luật và du nhập các thể chế thực thi pháp luật. Nhà nước và pháp
luật hiệu quả (rational Staat, rationales Recht) theo ngôn ngữ của Max
Weber cần cho một xứ công nghiệp là những thể chế khan hiếm, chỉ xuất
hiện và thành công ở một số nơi trên Trái đất này dưới những điều kiện
nhất định². Quyền tư hữu và mơ ước làm giàu có ở mọi nơi,
mọi lúc, đúng với mọi giống người, song điều gì đã làm cho chủ nghĩa tư
bản đã ra đời ở Hà Lan và Anh lan dần sang Bắc Mỹ và Tây Âu, giúp họ
sớm trở thành các quốc gia công nghiệp giàu có, trong khi phần còn lại
của Trái đất thuở đó vẫn chìm đắm trong đói nghèo? Một chế độ pháp
quyền cần tới những tiền đề nhất định để xuất hiện và được duy trì một
cách bền vững. Những điều này liệu đã có ở Việt Nam trong thập kỷ tới
đây?
Trong truyền thống pháp luật phong kiến phương Đông cũng như
theo tư duy của nền pháp chế XHCN người ta đều quan niệm pháp luật là
công cụ của Nhà nước nhằm thiết lập kỷ cương và trật tự xã hội theo ý
chí của người cầm quyền. Một thập kỷ qua, Việt Nam đã du nhập đáng kể
các văn bản pháp luật trên giấy cần cho Chính phủ để điều hành đất
nước. Tuy nhiên, nếu quan niệm “Nhà nước pháp quyền XHCN” nặng về tư
duy “pháp trị” với chữ “Nhà nước” viết hoa còn chữ “nhân dân” thì viết
thường có nghĩa là, người Việt Nam vẫn thượng tôn Nhà nước. Chúng ta đã
gắng du nhập những công cụ quản lý mới, tiện và hợp thời cho Nhà nước
cai trị xã hội, song cái gọi là chế độ thượng tôn pháp luật có thể vẫn
còn xa vời.
Văn hóa pháp luật Việt Nam, một cuộc hôn nhân lịch sử
giữa tư tưởng pháp luật thời phong kiến bén duyên nhanh với quan niệm
pháp chế XHCN dùng pháp luật như một công cụ để triển khai các đường
lối của Đảng và giúp Nhà nước quản lý được xã hội, có thể sẽ là một cản
trở đáng kể để du nhập chế độ pháp quyền, nơi mọi công dân, mọi nhóm
lợi ích đều bình đẳng về cơ hội tiệm cận các nguồn tài nguyên và quyền
lực trong quốc gia.
Từ quan niệm cần có pháp luật như công cụ để
quản lý, không ngạc nhiên Chính phủ nước ta đã là một động lực mạnh mẽ
thúc đẩy toàn bộ quy trình làm luật. Chính phủ đã đứng sau tất cả những
thành tựu lập pháp đồ sộ trong một thập kỷ qua, bởi Chính phủ có nhu
cầu cần pháp luật để thể hiện các chính sách điều hành quốc gia. Chính
phủ đã trở nên mạnh mẽ, có trong tay nhiều quyền lực điều hành quốc
gia, tất cả các quyền lực ấy đều được hợp pháp hóa bằng pháp luật. Đó
là một mặt của tấm huy chương. Song nếu không có sự gia tăng quyền lực
một cách hợp lý cho cơ quan dân cử và tòa án, sẽ không có lực lượng nào
đủ sức mạnh để giám sát và ép buộc được trách nhiệm giải trình của
Chính phủ. Sự thiếu vắng của trách nhiệm giải trình là một trong những
điểm yếu rõ rệt cho thấy một hệ thống pháp luật ngày càng dày đặc tuy
là cần, song chưa hẳn đã đủ để tiến tới một chế độ thượng tôn pháp
luật.
Vì lẽ đó, một thập kỷ tới phải là san sẻ và phân bổ quyền
lực nhằm xác lập trách nhiệm giải trình của Chính phủ. Không chỉ là
công cụ quản lý quốc gia trong tay Chính phủ, pháp luật phải trở thành
công cụ trong tay người dân để giám sát, ép buộc Chính phủ phải làm
việc minh bạch hơn, hiệu quả hơn. Vì lẽ ấy, kiểm soát Nhà nước, nâng
cao trách nhiệm giải trình của các thiết chế quản trị quốc gia, đặc
biệt là của Chính phủ và nền hành pháp, có thể nên là một chủ đề cần
nhấn mạnh gắn liền với xây dựng hệ thống pháp luật ở Việt Nam trong
thập kỷ tiếp theo.
———————
¹ Milton Friedman (2002), in Economic Freedom of the World: 2002 Annual Report, pp xvii-xxi
²
Max Weber, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus-
Đạo đức Tin lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản (1920, NXB Tri Thức
2008)

SOURCE: TẠP CHÍ TIA SÁNG ĐIỆN TỬ